از نظر اسلام، دعا آدابی دارد، که موجب کمال دعا، والایی و رفعت مرتبه و فزونی تأثیر گذاری آن می‌شود.

امام صادق (ع) می‌فرماید: « آداب دعا را حفظ کن و ببین چه کسی را می‌خوانی و چگونه می‌خوانی و برای چه می‌خوانی».(1)
شخصی از امام صادق (ع) سؤال کرد: خدا در قرآن می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم» ولی او را می‌خوانیم و اجابت نمی‌شود! حضرت فرمود: آیا خدا خُلف وعده می‌کند؟ عرض کرد: نه، فرمود: پس علت چیست؟ عرض کرد: نمی‌دانم. حضرت فرمود: هر کس دستورهای الهی را اطاعت کند و او را با شرایط و آداب دعا کند، خداوند دعایش را مستجاب می‌کند.(2)
آداب مهم دعا عبارتند از :
1- وضو:
امام علی (ع) می‌فرماید: هر گاه کار بزرگی از امور دنیا و دین روی آورد، وضو بگیر و دست‌هایت را به سوی آسمان بلند کن.(3)
2- بسم‌الله گفتن:
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: دعایی که آغازش «بسم‌الله الرحمن الرحیم» باشد، هرگز رد نمی‌شود.(4)
3- ثنای الهی:
امام صادق (ع) می‌فرماید: در کتاب علی (ع) آمده است: ستایش الهی و درود بر رسول خدا (ص) باید پیش از درخواست باشد، زیرا اگر یکی از شما برای درخواست نیازی پیش شخصی بیاید، وی دوست دارد پیش از بیان درخواست، از او به خوبی یاد شود.(5)
دعا کننده با ستایش الهی، معرفت خود را به خداوند آشکار می‌کند. دعایی که پیش از آن ستایش الهی نباشد، نافرجام می‌ماند.(6)
4- صلوات فرستادن:
پیامبر و اهل بیت او گل‌های سرسبد آفرینش‌اند. در روایات توصیه شده که آغاز و پایان دعا با صلوات بر آن بزرگواران همراه باشد، تا به يُمن نام مبارک شان دعاها اجابت شوند.
امام علی می‌فرماید: بر محمد و آل او درود بفرستید، که خداوند بر اثر یاد محمد و پاسداشت حرمت او دعای تان را می‌پذیرد.(7)
حضرت این نکته را با لطافت ویژه‌ای چنین بیان فرمود:
هر گاه از خداوند حاجتی خواهی، با درود فرستادن بر پیامبرش آغاز سخن کن، آن گاه حاجتت را بخواه که خداوند بزرگوارتر از آن است که دو حاجت از او خواسته شود و او یکی [درود فرستادن بر پیغمبر] را اجابت و دیگری را رد کند.(8)
5- یقین به اجابت دعا:
یکی از آداب دعا آن است که دعا کننده به اجابت آن یقین داشته باشد و با شک و تردید خدا را نخواند. امام صادق می‌فرماید:
«اذا دعوت فظن ان حاجتک بالباب؛ هر گاه دعا کردی، گمان کن که حاجتت نزد تو حاضر است».(9)
در ذیل آیة «فلیؤمنوا بی؛(10) به من ایمان آورید». از حضرت صادق روایت شد: «معنای آیه آن است که بدانند من قدرت دارم هر چه را بخواهند، عطا کنم».(11)
علامه طباطبایی در این مورد می‌گوید: دعا کردن با تردید و ناامیدی، بیانگر ندانستن خواست حقیقی و جدی است.(12)
6- تصمیم جدّی بر دعا و درخواست:
یکی دیگر از آداب دعا، توجه قلبی به آن است. امام صادق می‌فرماید:
«رسول خدا از خدا طلب باران کرد، باران آمد، تا جایی که گفتند. غرق می‌شویم؛ اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا! یک بار دیگر نیز برای ما طلب باران کردی، ولی باران نیامد. اما دومین بار بارید، حضرت فرمود: اولین بار که دعا کردم، تصمیم جدی به آن نداشتم اما سپس که دعا کردم، تصمیم جدی داشتم».(13)
امام صادق می‌فرماید: «دعایی که از روی بی‌توجهی باشد، مستجاب نمی‌شود، پس از صمیم دل به خدا توجه کن و بعد به استجابت دعا یقین داشته باش».(14)
7- اصرار بر دعا:
از بعضی روایات برمی‌آید که اصرار و پافشاری بر دعا، افزون بر مطلوب بودن، زمینه ساز برآوردن حاجت است. امام باقر (ع) می‌فرماید:« به خدا قسم! بنده‌ای در دعای خود اصرار نمی‌کند مگر آن که خداوند دعایش را مستجاب می‌کند.»(15) امام علی می‌فرماید: «دعا سپر مؤمن است. هر گاه دری را زیاد بکوبی، برایت گشوده می‌شود».(16)
گفت پیغمبر که چون کوبی دری عاقبت زان در برون آید سری
8- نام بردن حاجت و نیاز:
امام صادق می‌فرماید: «خداوند می‌داند که بنده‌اش چه می‌خواهد، هر گاه به درگاهش دعا می‌کند اما دوست دارد. حاجت‌ها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا کردی، حاجتت را نام ببر».(17)
9- عمومیت و همگان را دعا کردن:
رسول خدا می‌فرماید: «هر گاه یکی از شماها دعا می‌کند، همه را دعا نماید، زیرا در این صورت به اجابت نزدیک‌تر است».(18)
امام رضا (ع) این‌گونه دعا می‌کرد:

«اغْفِرلی لمَن فی مشارق الْأرض و مغاربها مِن المؤمنین و المؤمنات؛ خدایا! در مشرق و مغرب عالم، هر مرد و زنی که ایمان دارد، او را بیامرز».(19)
امام سجاد (ع) در دعای ابو حمزه می‌گوید: «خدایا! بزرگ و کوچک ما، زن و مرد، دور و نزدیک، شهر و روستایی، همه را بیامرز».
10- گرد آمدن برای دعا:
امام صادق می‌فرماید:« اگر چهل نفر برای دعا گرد آیند، و خدا را بخوانند، خداوند دعای آن‌ها را مستجاب می‌کند. اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند و ده بار خداوند را بخوانند، دعای شان را اجابت می‌کند. اگر چهار نفر نباشند و یک نفر باشد که چهل مرتبه خدا را بخواند، دعایش را اجابت می‌کند».(20)
11- دعا برای دیگران:
امام باقر (ع) می‌فرماید: «زودترین دعایی که به اجابت می‌رسد، دعای برادر دینی برای برادرش در نبود اوست. در این صورت فرشته‌ای که گماشته اوست می‌گوید: آمین، و برای تو دو چندان آن است».(21)
علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند: عبدالله بن جندب را در عرفات دیدم. پیوسته دست‌هایش به سوی آسمان بلند و اشک‌هایش جاری بود، به او گفتم: وقوفی بهتر از وقوف تو ندیدم، گفت: به خدا سوگند! جز برای برادران دینی خود دعا نکردم، زیرا از امام کاظم (ع) شنیدم که فرمود:
هر کس برای برادران دینی خود، در نبودش دعا کند، از عرش به او ندا می‌شود: صد هزار برابر آن برای تو باد!
پس خوش نداشتم صد هزار دعای تعهد شده را به خاطر یک دعا از دست بدهم، که نمی‌دانم آن یک دعا به اجابت می‌رسد یا نه.(22)
خدا به حضرت موسی (ع) وحی کرد: «مرا به زبانی که گناه نکرده باشد بخوان، موسی گفت: مرا چنین زبانی کجاست؟ فرمود: مرا به زبان غیر خود بخوان».(23)
مولوی می‌گوید:
گر نداری تو دم خوش در دعا رو دعا می‌خواه از اخوان الصفا
بهر این فرمود با موسی خدا وقت حاجت خواستن اندر دعا
کای کلیم الله! ز من می جو پناه با دهانی که نکردی تو گناه
گفت موسی: من ندارم آن دهان گفت: ما را از دهان غیر خوان
آن دهانی که نکردستی گناه و آن دهان غیر باشد عذر خواه(24)
12- دعا در وقت‌ها و مکان‌های خاص:
یکی از آداب دعا، استفاده از فرصت‌های مناسب است. رسول خدا می‌فرماید: «بهترین وقت برای دعا، سحر است».(25) دعا در زیر ناودان طلا و نزد حجرالاسود و داخل کعبه و روی صفا و مروه و در مشعرالحرام و هنگام دیدن خانه خدا توصیه شده است.(26)
13- دست بلند کردن در حال دعا:
امام باقر (ع) فرمود:
«بنده‌ای که دستش را به سوی خدا بلند کند و بگشاید، خدا را شرم آید که آن را تهی برگرداند. هر چه بخواهد از فضل و رحمتش در آن می‌گذارد، پس هنگامی که دعا می‌کنید، پیش از آن که دست را فرو آرید، بر سر و روی خود بکشید».(27)
14- کوچک نشمردن دعا:
امام علی می‌فرماید: «خداوند اجابتش را در دعا مخفی کرده است، پس هیچ دعایی را کوچک نشمارید. چه بسا همان دعا به اجابت برسد و تو ندانی».(28)
15- زیاد نشمردن نیاز و حاجت:
امام باقر می‌فرماید: «آن چه را از خدا می‌خواهید بزرگ ندانید. آن چه نزد خداست، از آن چه تصور می‌کنید بیش‌تر است».(29)
16- عجله نکردن:
از امام صادق روایت است: « مؤمن همواره در خیر و رحمت الهی به سر می‌برد، تا وقتی که عجله نکند تا نومید شود و دعا را ترک کند».(30)
17- اظهار ناتوانی و کرنش:
توصیه به اظهار عجز و زاری در دعا به گونه‌های مختلف در روایات آمده است. امام علی می‌فرماید: «با حالت ذلت و فروتنی و ثناگویی و خشوع درخواست کنید».(31)
18- توسل:
یکی از آداب دعا، توسل جستن به اهل بیت است. پیامبر اکرم خطاب به علی (ع) می‌فرماید:
«امامان از فرزندان تواند. به برکت آنان به امتم باران می‌رسد . دعای شان مستجاب می‌شود .بلا از آنان دفع می‌گردد».(32)
19- نومید نبودن از اجابت:
امام علی می‌فرماید: «تأخیر در اجابت تو را مأیوس نکند».(33)
20- دعا کردن در همه حال:
امام صادق می‌فرماید:
«جدم می‌فرمود: در دعا پیش دستی کنید. [پیش از آن که گرفتار شوید، دعا کنید] زیرا چون بنده‌ای بسیار دعا کند و بلایی به او برسد و به دنبالش دعا کند، گفته شود: آوازی آشنا است اما چون بسیار دعا نکند و بلایی به او رسد و دنبالش دعا کند، به او گفته می‌شود: تا امروز کجا بودی»؟(34)
21- گریه:
یکی از آداب مهم دعا، گریه و تضرع است. امام علی می‌فرماید:«گریه و ترس از خدا، یکی از احسان‌ها و رحمت‌های خداست. اگر دارای آن شدید، مغتنم و مفید بشمارید و دعا کنید. اگر در یک ملت و جمعیتی، کسی بگرید، خداوند بر تمام آن ملت ترحم می‌فرماید».(35)
امام باقر می‌فرماید:« هر گاه بدنت به لرزه درآمد و اشکت جاری شد، حاجتت را از خدا بخواه».(36)
به اندازه‌ای گریه در اجابت دعا تأثیر دارد که فرموده‌اند دعا کننده به هر کیفیت که ممکن است خود را به گریه وادارد. اسحاق بن عمار گوید: به امام صادق عرض کردم: چه بسا دعا می‌کنم و آرزو دارم که در حال دعا، گریان باشم اما نمی‌توانم گریه کنم، در آن وقت، جمعی از خویشان خود را که از دنیا رفته‌اند یاد می‌کنم، تا گریان شوم! آیا می‌توانم این گریه را وسیله قرار بدهم و دعا بکنم؟ حضرت فرمود: «نعم، فتذکرهم، فاذا رَقَقْت فابک و ادْعُ ربَّک...؛ آری، ایشان را به خاطر آر. اگر رقت قلب پیدا کردی، برای خدا گریه کن و دعا نما».(37) یعنی با یاد گذشتگان، زمینه گریه را فراهم کن و آن را وسیله گریه و تضرع برای خدا قرار ده.
22- پنهانی دعا کردن:
قرآن مجید فرمان داده:« ادعُوا ربَّکم تضرعاً و خفیة؛ خدای خود را با زاری و پنهانی بخوانید.»(38) نیایش در پنهانی، اخلاص آن را بیش‌تر حفظ می‌کند، از این رو امام رضا (ع) می‌فرماید: «یک دعا پنهانی با هفتاد دعای آشکار برابر است».(39) قرآن مجید دعا زکریا (ع) را چنین توصیف می‌کند: «اذْ نادی رَبَّه نداءً خفّیاً؛ آن گاه که پروردگارش را آهسته صدا زد».(40)

در پایان تذكر این مطلب را سودمند می بینیم كه:
گاهی دعا به اجابت می‌رسد، اما مقدمات تحقق آن فراهم نیست و یا مصالحی اقتضا می‌کند انجام آن به تأخیر بیفتد. حضرت موسی(ع) به خدا عرض كرد : «پروردگارا، تو به فرعون و طرفدارانش زیورها و مال فراوان داده ای. او مردم را از راه تو گمراه می‌کند.
خدایا! اموال شان را نابود ساز و آنان را به عذاب دردناک گرفتار نما! » خداوند در پاسخ فرمود: موسی دعایت را اجابت نمودم. اما در روایت آمده است که میان دعای حضرت موسی(ع) تا غرق شدن فرعون، چهل سال طول کشید!».(41)
حضرت ابراهیم(ع) فرزند نداشت. ده‌ها سال دعا و تضرّع نمود تا این که در 99 سالگی در حالی که پیر شده و موهای او سفید گشته بود، خدا حضرت اسماعیل را به او داد.(42)
حضرت سلیمان پیامبر که حدود هزار سال عمر کرد، صدها سال دعا کرد تا خداوند به او فرزندی دهد و نسل او تداوم یابد، ولی سرانجام بدون داشتن فرزند از دنیا رفت. آیا می‌توان گفت خداوند پیامبرانش را دوست نداشت و آن‌ها پیش خدا ارزش نداشتند و گرنه حاجت پیامبرش سلیمان را اجابت می‌کرد؟!
دوست عزیز ! دنیا عرصه امتحان و محل ظهور و بروز استعدادهای درونی و افکار و عقاید قلبی است. یکی از راه‌های امتحان، قرار گرفتن در میدان شداید و سختی‌ها و تأخیر افتادن اجابت دعاها است. از خدا بخواهیم که ما را در همه آزمون هایش موفق و ثابت قدم نگه دارد. حُسن ظن و اعتماد به خدا کلید بسیار از درهای قفل شده زندگی و خوشبختی‌ها است. خداوند حُسن ظن و اعتماد داشته باشید. او نسبت به بندگانش بسیار مهربان است. خیر و سعادت را گاهی در قالب سختی‌ها و مشکلات ظاهر می‌سازد و گاهی در لباس آسایش و نعمت ها. خدا به علم نامحدود خویش می‌داند که صلاح و رستگاری چه کسی از بندگان مؤمنش در میدان مشکلات و مصایب نهفته است و کدام یک از آنان باید در رفاه و نعمت‌ها آن را جستجو کنند. پس باور داشته باشیم که در صورت انجام تکالیف و وظایفی که خداوند برای اهل بلا و مشکلات یا رفاه و نعمت‌ها قرار داده، هر وضعیتی برای ما پیش آید، خیر و خوشبختی ما در همان نهفته است.
↓↓←↓←↓←↓←↓↓←↓←↓←↓←↓↓←↓←↓←↓←↓↓←↓←↓←↓←↓↓
پی‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، ج 90، ص 322.
2. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 20.
3. همان، ج 95، ص 159.
4. سفینة البحار، ج 1، ص 446.
5. کافی، ج 2، ص 7.
6. بحارالانوار، ج 90، ص 317.
7. همان، ص 309.
8. نهج البلاغه، فیض الاسلام، قصار 353.
9. اصول کافی، ج 4، ص 221.
10. اعراف (7) آیه 180.
11. المیزان، ج 2، ص 43.
12. همان، ص 37.
13. کافی، ج 4، ص 222.
14. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 7.
15. کافی، ج 4، ص 224.
16. همان.
17. همان، ص 225.
18. همان، ص 243.
19. بحارالانوار، ج 49، ص 117.
20. کافی، ج 4، ص 242.
21. همان، ص 270.
22. همان، ص 271.
23. عدة الداعی، ص 135.
24. مثنوی، دفتر سوم، بیت 184-179.
25. کافی، ج 4، ص 227.
26. بحارالانوار، ج 90، ص 349.
27. المیزان، ج 2، ص 38.
28. الخصال، ص 209.
29. مکارم الاخلاق،‌ج 2، ص 97.
30. بحارالانوار، ج 90، ص 374.
31. همان، ج 74، ص 341.
32. همان، ج 36، ص 232.
33. نهج البلاغه، نامه 31.
34. کافی، ج 4، ص 220.
35. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 111.
36. همان.
37. کافی، ج 2، ص 438.
38. اعراف (7) آیه 55.
39. مکارم الاخلاق، ج 2، ص 7.
40. مریم (19) آیه 3.
41. اصول كافی، ج 4، ص 245.
42. تفسیر نمونه، ج 11، ص 101، پاورقی.

نوشتن دیدگاه